یحیی ابنقاسماِبْنِ قاسِم، یحیی بن حسین بن قاسم بن محمد بن علی (ح ۱۰۳۵- ح ۱۱۰۰ق/۱۶۲۶-۱۶۸۹م)، مورخ، محدث و نویسنده زیدی اهل صنعا می‌باشد. ۱ - خاندان و اجدادوی در خاندان امامان یمن که در میان اعضای آن برخی اهل دانش نیز بودند، زاده شد، [۱]
ابن زباره الحسنی، محمد، ج۲، ص۸۵۴ - ۸۵۵، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۷۶ق.
جدّ وی منصور بالله ترک‌ها را از یمن بیرون راند. [۲]
سید، فؤاد، ج۱، ص۲۴۶، مصادر تاریخ الیمن العربی الاسلامی فی الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م.
۲ - بهره علمیاو نزد گروهی چون حسین بن محمد تهامی و احمد بن علی شامی و احمد بن صالح عنسی دانش آموخت. [۳]
سید، فؤاد، ج۱، ص۲۴۶، مصادر تاریخ الیمن العربی الاسلامی فی الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م.
[۴]
شوکانی، محمد، ج۲، ص۳۲۸، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق.
ابن قاسم پس از آموختن علوم متداول چون حدیث و فقه به تدریس و تألیف و روایت حدیث روی آورد و در همه عمر جز بدین امور نپرداخت و با آنکه اشتغال به مشاغل دولتی و امور دیوانی برایش ممکن بود، از اینگونه امور دوری گزید. [۵]
حبشی، عبدالله محمد، ج۱، ص۵۷، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا، مرکز الدراسات الیمنیة.
[۶]
ابن زباره الحسنی، محمد، ج۲، ص۸۵۵، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۷۶ق.
کسان بسیار از او روایت حدیث کرده‌اند. [۷]
ابن زباره الحسنی، محمد، ج۲، ص۸۵۵، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۷۶ق.
[۸]
عاشور، سعید عبدالفتاح، ج۱، ص۷، مقدمه بر غایة الامانی (نک: ابن قاسم در همین مآخذ).
۳ - اعتبار ابن قاسمابن قاسم در روزگار فرمانروایی عمویش متوکل علی‌الله اسماعیل (۱۰۵۴-۱۰۸۷ق/۱۶۴۴-۱۶۷۶م)، سومین امام صنعا، اعتبار بسیار یافت. وی از بیعت با متوکل خودداری کرد بی‌آنکه مورد اعتراض او قرار گیرد. ابن قاسم مخالفتی نیز با متوکل ابراز نمی‌کرد و نزد او آمد و شد می‌کرد و جزیه یهودیان صنعا به او اختصاص داشت. [۹]
ابن زباره الحسنی، محمد، ج۲، ص۸۵۵، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۷۶ق.
۴ - درگذشتوی در صنعا درگذشت [۱۰]
شرف‌الدین، احمد حسین، ج۱، ص۲۸۲، تاریخ الیمن الثقافی، صنعا، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
و در مغرب صنعا به خاک سپرده شد.. [۱۱]
ابن زباره الحسنی، محمد، ج۲، ص۸۵۶، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۷۶ق.
۵ - ویژگیهاابن قاسم مورخی بزرگ، و پژوهشگری پرکار و آگاه بود. دقت نظر او را در نقل اقوال تاریخی و وسعت اطلاع وی را در علوم دینی ستوده‌اند. [۱۲]
سید، فؤاد، ج۱، ص۲۴۶، مصادر تاریخ الیمن العربی الاسلامی فی الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م.
[۱۳]
شوکانی، محمد، ج۲، ص۳۲۸، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق.
[۱۴]
شرف‌الدین، احمد حسین، ج۱، ص۲۸۲، تاریخ الیمن الثقافی، صنعا، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۶ - سکوت معاصران از ذکر شرح حال ویمعاصران او از ذکر شرح حال او خودداری کرده‌اند. به گفته شوکانی [۱۵]
شوکانی، محمد، ج۲، ص۳۲۸، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق.
ممکن است علت این سکوت، اهتمام بسیار ابن قاسم به احادیث صحیح و جملات او به مخالفان اینگونه احادیث بوده باشد. ۷ - آثاراز ابن قاسم آثار زیادی برجای مانده است: عمده این آثار را پژوهش‌های تاریخی و شرح حال بزرگان یمن، خاصه رجال زیدیه و تحقیقات و آراء دینی و مذهبی و احادیث و شرح کتب دینی (از جمله) شرح مجموع زین بن علی علیه‌السلام تشکیل می‌دهد. [۱۶]
شوکانی، محمد، ج۲، ص۳۲۸، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق.
[۱۷]
ابن زباره الحسنی، محمد، ج۱، ص۲۸۲، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۷۶ق.
دسترسی او به منابع تاریخی گوناگون و همزمانی‌اش با نخستین دوره مبارزات مردم یمن برضد دولت عثمانی که یمن را زیر سیطره داشت، آثار تاریخی او خصوصاً مهم‌ترین و مفصل‌ترین کتابش انباء ابناء الزمان فی تاریخ الیمن را به دائرةالمعارف تاریخ یمن در قرون وسطی مبدل ساخته است. [۱۸]
عاشور، سعید عبدالفتاح، ج۱، ص۷، مقدمه بر غایة الامانی (نک: ابن قاسم در همین مآخذ).
بیشتر آثار ابن قاسم به چاپ نرسیده است، اما نسخ خطی آنها در کتابخانه‌های گوناگون خصوصاً کتابخانه جامع کبیر صنعا موجود است. ۷.۱ - آثار چاپ شدهآنچه از آثار ابن قاسم چاپ شده، عبارت است از: ۱. بخشی از انباء، که حوادث سالهای ۲۸۰ تا ۳۲۲ق/۸۹۳ تا ۹۳۴م را در بر می‌گیرد و در ۱۹۳۶م در لایپزیگ به چاپ رسیده است. متن اصلی کتاب با ولادت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و شرح وقایع تاریخ اسلام آغاز می‌شود و سپس به بررسی سال به سال تاریخ یمن تا ۱۰۴۶ق/۱۶۳۶م می‌پردازد. [۱۹]
سید، فؤاد، ج۱، ص۲۴۷، مصادر تاریخ الیمن العربی الاسلامی فی الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م.
۲. غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، که خلاصه‌ای است از انباء که به دست خود نویسنده فراهم آمده و بسیاری از شرح‌ها و تفصیلات متن اصلی، خصوصاً مطالب مربوط به فرق و مذاهب گوناگون، از آن حذف شده است. [۲۰]
سید، فؤاد، ج۱، ص۲۴۸، مصادر تاریخ الیمن العربی الاسلامی فی الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م.
با این‌همه این اثر نیز، چه در متن و چه در حواشی، اطلاعات تاریخی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گرانبهایی درباره روزگار گذشته یمن به دست می‌دهد. [۲۱]
عاشور، سعید عبدالفتاح، ج۱، ص۹-۱۰، مقدمه بر غایة الامانی (نک: ابن قاسم در همین مآخذ).
به گفته عاشور [۲۲]
عاشور، سعید عبدالفتاح، ج۱، ص ۱۰، مقدمه بر غایة الامانی (نک: ابن قاسم در همین مآخذ).
مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسیی که ابن قاسم در کتاب خود ذکر کرده، به خصوص اشارات او به آغاز غرس درخت قات و قهوه و پیدایش سلاح‌های آتشین در یمن و نیز طرح مسأله نفوذ اروپا ( پرتغال ) در دریای هند و بحر احمر ، کتاب او را از اهمیت فراوان برخوردار کرده است. این کتاب به اهتمام سعید عبدالفتاح عاشور و محمد مصطفی زیاده در قاهره به طبع رسیده است. ۷.۲ - آثار خطیآثار خطی او زیاد و پاره‌ای از آنها به این شرح است: ۱. بهجة الزمن فی حوادث الیمن. این کتاب به منزلة ذیل کتاب انباء است و حوادث تاریخ یمن را تا سال ۱۰۹۹ق/۱۶۸۸م دنبال کرده است. [۲۳]
ابن زباره الحسنی، محمد، ج۲، ص۸۵۶، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۷۶ق.
۲. العبر فی اخبار من مضی و غبر یا العبر فی ملوک الحمیر، که نسخه‌ای از آن در آصفیه موجود است. [۲۴]
آصفیه، خطی، ج۱، ص۱۳۱.
۳. طبقات الزیدیه، که به الطبقات الزهر فی اعیان العصر نیز مشهور است و زندگی نامه بیش از ۵ هزار تن از رجال زیدی و هادوی یمن و دیلم را در مدت ۱۰ قرن از ۴۲ منبع که بسیاری از آنها نایاب است، جمع‌آوری کرده است که شامل اطلاعات دقیق و ارزنده‌ای است. [۲۵]
سید، فؤاد، ج۱، ص۲۴۸، مصادر تاریخ الیمن العربی الاسلامی فی الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م.
۴. اصول فرق الاسلام. [۲۶]
صنعا، خطی، ج۲، ص۵۳۱.
۵. البیان لما فی من القرآن. [۲۷]
صنعا، خطی، ج۱، ص۱۰۷- ۱۰۸.
۶. التقریر فی اصول الامامة. [۲۸]
صنعا، خطی، ج۲، ص۵۷۴.
۷. رسالة فی انتقاد المتوکل علی الله اسماعیل، در برخی مسائل فقهی. [۲۹]
صنعا، خطی، ج۳، ص۱۰۵۵.
۸. ورقات فی مناقب اهل البیت. [۳۰]
صنعا، خطی، ج۴، ص۱۸۳۰.
۸ - فهرست منابع(۱) آصفیه، خطی. (۲) ابن زباره الحسنی، محمد، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۷۶ق. (۳) ابن قاسم، یحیی، غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور و محمد مصطفی زیاده، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م. (۴) حبشی، عبدالله محمد، مراجع تاریخ الیمن، دمشق، ۱۹۷۲م. (۵) حبشی، عبدالله محمد، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا، مرکز الدراسات الیمنیة. (۶) سید، فؤاد، مصادر تاریخ الیمن العربی الاسلامی فی الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م. (۷) شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، صنعا، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۸) شوکانی، محمد، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق. (۹) صنعا، خطی. (۱۰) عاشور، سعید عبدالفتاح، مقدمه بر غایة الامانی (نک: ابن قاسم در همین مآخذ). (۱۱) النشرة المصریة للمطبوعات، المجلد السنوی ۱۹۶۸م (القسم الاول المطبوعات العربیة)، قاهره، ۱۹۶۹م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن قاسم»، ج۴، شماره۱۶۱۹. |